आज साउन १५ अर्थात् खीर खाने दिन देशभर हर्षोल्लासका साथ मनाइँदैछ, जसले monsoon को साटो नेपालीमा “वर्षायाम” वा “वर्षा ऋतु” प्रयोग गर्दै परिवर्तन गर्न सुझाव अनुसार अनुरूप बनाईएको छ।
साउन महिनाको यो मध्य तिर पर्दा खेतवारीमा हरियाली छाएको हुन्छ—असार १५ मा धान रोपाइँ सम्पन्न हुन्छ र एक महिना पछाडि साउन १५ मा गुरु खीर पकाइन्छ। वर्षायामका कारण गाई–भैँसीले प्रशस्त दूध उत्पादन गर्छन्, जसबाट स्वादिलो र पोषिलो खीर पकाएर परिवारका सदस्य, मित्र, आफन्तहरूलाई निम्तो दिइन्छ। ड॰ रामचन्द्र गौतमका अनुसार यो परम्परा सामाजिक मेलजोल मात्र नभई स्वास्थ्य र धार्मिक दृष्टिले पनि महत्वपूर्ण छ, जुन “payas” अर्थात् सत्विक भोजनको रूपमा सम्मान गरिएको छ |
नेपाली Brihat Shabdakosh खीरलाई “दूधसँग चामल पकाई चिनी र मसला मिसाएर बनाइएको स्वादिलो परिकार” को रूपमा परिभाषित गरेको छ, र यसले पोषण, स्वाद र सांस्कृतिक मूल्यमान्यताको सुमिश्रण गर्दछ | साथै यसको धार्मिक महत्त्व पनि छ—वैदिक कालदेखि पितृकार्य र देवपूजामा खुश्बूयुक्त खीर अर्पण गरिने चलन रहँदै आएको हो |
नेशनल डेरी डेभलपमेंट बोर्डले साउन १५ लाई औपचारिक रूपमा “Kheer Diwas” वा Kheer Eating Day घोषणा गरेको छ, जसले खीरलाई मिठास मात्र नभई डेरी पोषण र सांस्कृतिक हस्ताक्षरको रूपमा प्रवर्द्धन गर्ने उद्देश्य राख्दछ| यस्तो परम्परा असार १५ को दही–च्यूरा, भदौ १५ को पोलेको मकै, माघ १५ को मालपुवा जस्ता अन्य मासिक खाद्य कार्यक्रमसँग सामञ्जस्य राख्दछ, जसले नेपाली सांस्कृतिक जीवनलाई समृद्ध बनाउछ |
यसरी साउन १५ को खीर खाने दिन त्यो विशेष अवसर हो जसले वर्षायामको सुवास, दूधको गन्ध र नेपाली संस्कारलाई मिठासपूर्ण र भावनात्मक रूपमा आँटेको हुन्छ — एकताको मिठास र परम्पराको महत्व यहीँमा निहित छन्।
